Terug naar Portfolio >

Victor Lamme: ik denk, dus ik ben

Victor Lamme grinnikt, zittend in een fauteuil op zijn werkkamer in de oude Amsterdamse Diamantbeurs. Op het bureau stapels boeken en papieren, in de kast wetenschapstijdschriften en een plastic hoofd met daar op de verschillende hersendelen. Praat snel, licht Amsterdams accent. Met zijn zwartblauwe montuurbril en zijn witgele bijtjesoverhemd oogt hij als een allesbehalve saaie wetenschapper.

Zijn boek De vrije wil bestaat niet deed veel stof opwaaien. Daarin betoogt Lamme op grond van hersenonderzoek dat besluiten in de hersenen al worden genomen vóórdat ons bewustzijn eraan te pas komt. Wij denken dat we afgewogen en beredeneerde keuzes maken, maar volgens Lamme worden besluiten in andere delen van de hersenen genomen en verzint dat deel van de hersenen waar de rede zit, er naderhand een logisch verhaal bij. Iemands voorkeuren kunnen door middel van de scanner feilloos worden vastgesteld.

Zo hebben onderzoekers bij de verkiezingen in 2010 toenmalig minister Ronald Plasterk in de scanner gelegd en diens voorkeuren gemeten. Afbeeldingen van de Tweede Kamer en de politiek werden positief ontvangen in zijn brein; zijn oude werk – wetenschappelijk onderzoek – boeide hem maar matig. „Wij vroegen twee jaar geleden alle lijsttrekkers om in de scanner te gaan, maar niemand wilde”, lacht Lamme. „Zeker bang dat wij te weten zouden komen wat ze echt vinden.” Zelf lag Lamme nooit in de scanner. Kan ook niet, omdat hij metalen clipjes in zijn lijf heeft door een operatie. Die zouden er door het magnetische veld worden uitgezogen.

De scanner kan ook gedrag vastleggen.

Zelfs beter dan wat mensen zelf zeggen van plan te zijn. Zo werd aan een groepje mensen informatie gegeven over huidkanker door zonnen zonder zonnebrandcrème. Werd daarna aan mensen gevraagd of zij zich in het vervolg zouden insmeren, dan had dit geen enkele voorspellende waarde. Van de mensen die in de scanner hadden gelegen tijdens het filmpje kon precies worden voorspeld of ze zich wel of niet zouden insmeren. Dat had te maken met de impact van het filmpje op bepaalde structuren in het brein; de delen die een rol spelen bij de verwerking van emoties en het nemen van beslissingen. Op de scan lichten deze delen op een bepaalde manier op, zodat hersenonderzoekers ze kunnen interpreteren. Wil je echt weten wat mensen gaan doen, dan kun je volgens Lamme beter een hersenscan maken dan geloven wat ze zelf zeggen. „Denk maar aan goede voornemens voor het nieuwe jaar. Mensen zeggen A, maar doen B. Die gedachtemachine van ons hobbelt maar zo’n beetje achter de beslissingen aan.”

Vooral filosofen hebben het moeilijk met de theorie van Lamme. Dat verbaast hem niks. „Die gaan er natuurlijk prat op dat ze de wereld kunnen beheersen met hun gedachten.” Hij kijkt ietwat spottend over zo veel naïviteit. „De Franse filosoof René Descartes zei: ‘Ik denk dus ik ben’. Maar het is andersom: ik ben dus ik denk.”

Maar als de vrije wil niet bestaat, door wie worden wij dan aangestuurd?

„Als ik vanavond naar het café ga, bestel ik een rode wijn. Dat weet ik van mezelf, want dat doe ik altijd. Als mijn vrouw in een schoenenwinkel staat, weet ik ook wat er gaat gebeuren. Ik loop al heel lang mee met mijn eigen lichaam en al dertig jaar met dat van mijn vrouw. Daarom weet ik ongeveer wat die lichamen doen. Maar dat geldt niet voor onverwachte situaties en nieuwe dingen. Dat weten we niet.

„Voorbeeld. Mensen zeggen bijna allemaal dat ze kinderen zouden laten onderduiken in de Tweede Wereldoorlog. Als dat zo is, waarom zijn er dan zo veel joden afgevoerd? De één denkt dat hij een held is en rent bij brand gillend weg, vrouwen en kinderen opzijduwend. De ander denkt dat hij een lafbek is, maar redt ineens vijf levens. Resultaten uit het verleden bieden ons de meeste garanties voor de toekomst, behalve in nieuwe situaties. Wij nemen besluiten op grond van eerdere positieve of negatieve ervaringen en op grond van onze genetische aanleg.”

Bij sollicitaties legt Lamme de motivatiebrief altijd terzijde. Hij kijkt naar wat iemand tot nog toe heeft gepresteerd. „De kans is groot dat hij dat gedrag voortzet.”

Ons brein is volgens Lamme in essentie gericht op straffen en belonen. Wij doen de hele dag niet anders dan bedenken wat ons iets oplevert of welk onheil we over ons afroepen. Bij dieren is het duidelijk: belonen is eten en seks, straf is opgegeten worden. Mensen hebben een heel subtiel en groot bouwwerk van sociale relaties en emoties. Een beloning bij mensen is bijvoorbeeld carrière maken, complimentje, een lach van je vriendin. Negatieve ervaringen voelen we als straf; die proberen we te vermijden. Die verzameling aan emoties bepaalt de keuzes. Als positieve ervaringen overheersen, herhaal je dat gedrag. Daarom is het ook heel slecht jeugddelinquenten eerst licht en pas bij herhaling zwaar te straffen. Dan raakt het brein langzaam gewend aan straffen. Een korte, zware klap is beter. Als je wilt dat werknemers harder werken, moet je ze positief belonen. Zorg dat ze vrolijk worden van hun werk.”

In de visie van Victor Lamme lijkt het alsof mensen de controle over hun rede kwijtraken, als andere delen van het brein blijkbaar de dienst uitmaken. Dat voelt ongemakkelijk. „Mensen hebben een ultieme behoefte aan controle. Geef ze die illusie en ze zijn hartstikke blij. Werknemers die op hun werk een thermostaat hebben waaraan ze kunnen draaien, zonder dat dat ding werkt, voelen zich beter. Of neem knoppen bij verkeerslichten. Vaak zit daar volgens mij geen draad achter, maar mensen wachten geduldig, omdat ze denken het stoplicht te kunnen beïnvloeden.”

Toen Victor Lamme klein was, dacht iedereen, inclusief hijzelf, dat hij arts zou worden. Hij was immers het slimste jongetje van de klas. Hij ging ook geneeskunde studeren, in Amsterdam. „In het begin kregen we interessante vakken als anatomie, waarbij je leerde hoe iets werkte. Vond ik leuk.

Hoe iets wat kapot was, weer gemaakt moest worden, was voor mij al minder fascinerend. Toen daar na mijn doctoraal ook nog zeurende patiënten bijkwamen, ben ik ermee gestopt. Na één dag co-schappen wist ik al dat dit niets voor mij was.

„Kreeg ik een legertje studentenpsychologen over me heen, dat ik mijn keuze moest heroverwegen. Want geneeskunde is het meest nutteloze doctoraal ter wereld. Dan ben je niet eens arts. Ik ben onderzoek gaan doen, bij onder andere Dick Swaab. Want ik wist wel dat het over hersenen moest gaan. Daar ben ik naderhand op gepromoveerd.”

Hij werd samen met zijn tweelingzus een maand te vroeg geboren, in Marokko. Zijn moeder importeerde Marokkaanse kleden, potjes en spullen en verbleef er vaak. In zijn jeugd verbleef de familie afwisselend in Marokko en Nederland. „Toen was de onderwijsinspectie nog niet zo streng. Ik zat in Casablanca op school, zo’n strenge Franse school met nonnen die met een rietje sloegen als je niet oplette.” Zijn vader was accountant, maar raakte na een hartinfarct op zijn 55e in de WAO. „Ik heb mijn vader eigenlijk nooit zien werken.”

Dan valt er weer een stilte. Victor Lamme lijkt liever over hersenonderzoek te praten dan over zichzelf. Enthousiast: „Wat we allemaal al kunnen met de scanner, is indrukwekkend. We kunnen iemands seksuele voorkeur nauwkeurig voorspellen, maar ook wat iemand zich voorstelt in zijn hoofd. Aan de hand van hersengebieden die oplichten in de scanner, kunnen we zien of dat bijvoorbeeld een gezicht is, welkevorm dat gezicht heeft en welke kleur haren. Dat is al bijna gedachten lezen. Ook kun je met scanners beter bepalen wat mensen van bepaalde producten vinden.

Als je bijvoorbeeld in de scanner bekijkt wat dertig mensen vinden van een commercial, kun je voorspellen wat een hele populatie gaat doen in een winkel. Zo uniek zijn we inderdaad niet.”

Vooral reclamemakers zijn uitermate geïnteresseerd in deze manier van kijken naar het menselijk brein. Neuromarketing is het toverwoord. Victor Lamme is ze graag van dienst. Met zijn bedrijf Neurensics onderzoekt hij, naast zijn werk op de universiteit, hoe het brein op bepaalde producten reageert. Daarover zijn afspraken gemaakt met de universiteit. „Je kunt dingen onderzoeken in het laboratorium, maar hier kijken we hoe het in het wild werkt.

Hoe we beslissingen nemen en welke emoties daarbij belangrijk zijn. Dat je soms wordt beïnvloed zonder dat je dat in de gaten hebt.

„Mijn bedrijf is uiteraard een commerciële activiteit, daar hoeven we niet ingewikkeld over te doen. Maar als wij de scanner van de universiteit gebruiken, betalen we daarvoor. Reclamemakers bedienen voor sigaretten- of alcoholreclames doen we niet. We zijn nu bezig met een onderzoek voor KWF Kankerbestrijding, zodat deze betere campagnes kan maken tegen roken.

Een beetje ethiek mag wel.”